Marvin Gaye

Stormachtig navigeren door onverenigbare verlangens

In de intense groeidynamiek van positieve desintegratie is het proces van innerlijke transformatie nooit gemakkelijk. Terwijl sommigen deze periode zonder blijvende schade te boven komen, ervaren anderen ernstige wanhoop, de diagnose van een stoornis, verslaving of zelfs zelfvernietiging. Om ons heen zien we dit proces ook bij publieke figuren. Marvin Gaye is zo’n artiest die, ondanks zijn ontwikkelpotentieel, negatief desintegreerde. Zijn stem en muziek zijn echter een directe expressie van een ontluikende meerlagige desintegratie, en de dynamismen spatten ervan af. Daarom wil ik graag zijn verhaal vertellen in de context van positieve desintegratie.

Overprikkelbaarheden en een onveilige jeugd

Geboren als zoon van een predikant uit een Hebreeuwse Pinkstergemeente in Washington, D.C. kreeg Marvin Gaye een strikt religieuze opvoeding. Hij had een hechte band met zijn moeder maar zijn vader, naar alle waarschijnlijkheid een extreem beschadigde man, heeft altijd een wrok tegen hem gekoesterd. Zijn vader had onrealistisch hoge verwachtingen van zijn zoon waar Marvin nauwelijks aan kon voldoen:

“Living with Father was something like living with a king, […] a very peculiar, changeable, cruel, and all-powerful king. You were supposed to tip toe around his moods. You supposed to do anything to win his favor. I never did. Even though winning his love was the ultimate goal of my childhood, I defied him. I hated his attitude. I thought I could win his love through singing, so I sang my heart out. But the better I became, the greater his demands. I could never please him, and if it wasn’t for Mother, who was always there to console me and praise my singing, I think I would have been one of those child suicide cases you read about in the papers.”[1]

Marvin was al op jonge leeftijd slachtoffer van emotionele mishandeling en brute afranselingen door zijn vader. Deze traumatische jeugd drukte uiteraard een stempel op zijn leven als volwassene, waarin liefde en genegenheid altijd gepaard ging met geweld.

De zanger had duidelijke overprikkelbaarheden. Vooral de sensuele, emotionele en verbeeldende overprikkelbaarheden vallen op. Een meisje uit zijn muziekgroep op school beschreef hem als volgt:

“He was different. You sensed that right away. Extremely sensitive and very lonely. Marvin was definitely a loner. No girlfriends, and not the kind of fella who’d hit on girls either. He had fine manners, and you could tell he had real breeding. He used to wear his pants real baggy – I remember that – and he was always neat and well-groomed. He was a gentleman. Fact is all the time he was in our group I didn’t know he could sing, ‘cause he was strictly playing piano. Marvin had a perfect ear and played just beautifully. I suppose he was too shy to sing.”[2]

Een van zijn beste vrienden schetste het volgende beeld:

“He had such a relaxed and breezy sense of humor that you’d think that he didn’t have a care in the world. Then the next day he might start telling you about his problems, and it seemed he was carrying the world on his shoulders.”[3]

In zijn jeugd komen Marvins ambivalenties en ambitendenties bovendrijven, voortkomend uit de spanning tussen zijn gevoeligheden en zijn verlangens. Hij verlangde aan de ene kant naar erkenning en aandacht van meisjes, terwijl hij aan de andere kant streefde naar muziek als hoger doel. Als adolescent sloot hij zich aan bij een doo-wopgroep – zijn eerste muzikale activiteit buiten de kerk. Maar met zijn talent in de openbaarheid was Marvin bang voor afwijzing en nog steeds te verlegen om meisjes te benaderen. In plaats van risico’s te nemen, koos hij ervoor om te fantaseren over de liefde. De gevoelige doo-wopnummers bleken een perfecte uitlaatklep voor zijn emoties van eenzaamheid en onbeantwoorde liefde. Tegelijkertijd streefde deze rustige, gevoelige jongen ernaar om de volgende Frank Sinatra te worden. Hij bewonderde niet alleen Sinatra’s muziek, maar ook zijn glamoureuze Hollywood-levensstijl. Ook had hij megalomane fantasieën over hoe zo’n leven eruit zou zien, en droomde hij er bijvoorbeeld van om met net zoveel vrouwen naar bed te gaan als Sinatra.

Tegelijkertijd – en ondanks deze minder heilige ambitie – kreeg Marvin een spiritueel perspectief op het leven. Hij voelde zijn roeping om via muziek de boodschap van God te verspreiden en om de wereld een betere plek te maken. Zijn rolmodel in dit opzicht was Bob Marley, die volgens hem het dichtst in de buurt kwam van zijn gedroomde ideaal: via zijn stem het bewustzijn van mensen te verhogen en hun lot in het leven te verbeteren:

“Suffering and injustice are things which I’ve always felt deep in my soul, and I wondered what I was doing singing rock and roll in some dive instead of leading the marchers. I know I had that ability, but that wasn’t my role. My role was to sing. Years later when Bob Marley came around, I saw that both things were possible.”[4]

De vroege Motownjaren: negatieve aangepastheid

Marvins fantasieën werden werkelijkheid toen hij in 1961 een platencontract kreeg bij Motown. In deze beginjaren zong hij ongecompliceerde, vrolijke liefdesliedjes die zijn liefde voor Anna Gordy, de zus van Motownoprichter Berry Gordy, weerspiegelden. Marvin trouwde in 1963 met Anna, en was op weg om Motowns bestverkopende mannelijke artiest te worden. Hij was vooral succesvol als duetzanger met Diana Ross, Kim Weston en Tammi Terrell.

Terwijl hij zich aanpaste aan de sociale normen van Motown, duurde zijn innerlijke conflict voort. Hij geloofde niet dat zijn succes te danken was aan zijn talent maar schreef het toe aan invloeden van buitenaf. Zoals zijn huwelijk met Anna, die zeventien jaar ouder was dan hij en veel meer kennis had van de muziekindustrie dan hij. Daarnaast was het enorm commerciële succes niet makkelijk te verteren voor iemand met zo’n complexe binnenwereld. Ineens had Marvin toegang tot het geld en de roem waar hij altijd van had gedroomd. Maar desondanks voelde hij dat hij niet geschikt was om de rol van de gelikte Motownentertainer te blijven spelen.

Bezorgd over het feit dat hij niet de boodschap van de Heer verkondigde en het bewustzijn van de mensen niet verhoogde, voelde hij zich inferieur tegenover zichzelf. Er was een enorme kloof tussen hoe het was en hoe het volgens hem zou moeten zijn. Als integere, zelfkritische man was hij ook ontevreden over zichzelf. Hij haatte zichzelf omdat hij een sell-out was en zijn eigen kunstenaarschap verraadde. Hij raakte snel verveeld door routinematige truckjes voor succes en had een bepaalde mate van tegengas nodig om scherp en uitgedaagd te blijven.

“I remember I was listening to a tune of mine playing on the radio, ‘Pretty Little Baby’, when the announcer interrupted with news about the Watts riot. My stomach got real tight and my heart started beating like crazy. I wanted to throw the radio down and burn all the bullshit songs I’d been singing and get out there and kick ass with the rest of the brothers. I knew they were going about it wrong, I knew they weren’t thinking, but I understood anger that builds up over years-shit, over centuries-and I felt myself exploding. Why didn’t our music have anything to do with this? Wasn’t music supposed to express feelings? No, according to BG, music’s supposed to sell. That’s his trip.  And it was mine.”[5]

Muziek die zijn ware gevoelens uitdrukte, dat was voor Marvin ‘meer zichzelf’. Voor Berry Gordy was echter alleen van belang of de muziek zou verkopen, iets dat volgens Marvin ‘minder zichzelf’ was. Deze houding bracht hem ertoe om in opstand te komen tegen het systeem, Anna, Berry en alle anderen in de muziek business.

Maar Marvin was nog niet klaar om zijn eigen, hogere pad te bewandelen. Hij bleef maar terugkomen bij Anna en Berry. Zoals hij zich herinnerde:

“I’d gripe, I’d walk out of the meetings, I’d miss recording sessions, I’d complain about how Berry had everything locked up – the publishing, the tours, the personal management. I’d bitch about being slaves to the system and stir up all kinds of shit. But finally, like everyone else, I’d fall in line. Somewhere along in here – don’t ask me the time or date – I lost my self-respect.”[6]

Zijn pogingen om erbij te horen en tegelijkertijd anders te zijn dreven hem tot extreme begeerte in alle vormen van sensueel genot – vooral drugs en vrouwen.

What’s Going On: positieve onaangepastheid

Tijdens een concert in 1967 zakte Marvins meest geliefde duetpartner en goede vriendin Tammi Terrell plotseling in zijn armen in elkaar. Ze bleek een hersentumor te hebben. Na een aantal operaties stierf Tammi, slechts 25 jaar oud. Marvin was helemaal kapot van haar dood. Zijn huwelijk met Anna zat tegen die tijd al in een flinke dip, en hij was helemaal klaar met Motowns vrolijke liefdesliedjes. Hij was alleen nog maar in staat om teleurstelling, verdriet en woede te uiten. In de daaropvolgende jaren weigerde hij op te treden. In plaats daarvan maakte hij een periode door van verwijdering, terugtrekking en reflectie. Hij verlangde ernaar om aan het leven te ontsnappen en pleegde de eerste in een reeks zelfmoordpogingen.

Dit lijden wakkerde Marvins creatieve instinct aan. Terwijl hij zich verwijderde van Motown, bleef hij creatief ontwikkelen en ontwikkelde zich als producer.

“I was also writing—really writing—for the first time in years,” herinnert hij zich, “I could feel my juices flowing again and began realizing that there was really only one person who could design my music: me.”[7]

Zijn lijdensweg werd de meest krachtige inspiratiebron voor de muziek op zijn volgende album en alle albums daarna. Via creatieve expressie transformeerde Marvin zijn writersblock en depressie tot een album dat niet alleen zijn carrière zou veranderen, maar soulmuziek als geheel: What’s Going On. Dit album, in de woorden van zijn biograaf David Ritz, is een sociaal-religieus werk van verbazingwekkende originaliteit.

Op dit eerste zelfgeproduceerde album combineerde Marvin zijn spirituele overtuigingen met toenemende bezorgdheid over armoede en politieke corruptie in de Verenigde Staten. Het zaadje voor What’s Going On werd vroeg geplant: Marvin trok al in de jaren vijftig de samenleving en bijbehorende waarden in twijfel. Naarmate hij steeds bewuster werd van raciale ongelijkheid en discriminatie, ging hij de regering als de vijand beschouwen en kreeg hij een antiautoritaire houding. Marvin neigde al langer naar politieke betrokkenheid. Maar in de jaren voor Tammi’s dood was hij nog niet bereid om afstand te doen van zijn imago als mainstream showman. Het verlies van Tammi maakte echter iets in hem wakker dat hem klaarstoomde om deze sprong nu wél te maken. Hij kon zijn muziek niet meer zien als een product. Vanaf dat moment moest en zou muziek een puur creatieve en persoonlijke expressie zijn. Zijn grootste kracht vond hij in het aanspreken van zijn eigen emoties, die hij aanboorde door vanuit zijn eigen levenservaring te zingen.

What’s Going On is Marvins persoonlijke ijkpunt van positieve onaangepastheid. Toen hij dit album maakte, was hij duidelijk in contact met zijn persoonlijke waarden over muziek en creatieve expressie:

“I understood that musically I’d have to go on a path of my own. The Motown corporate attitude didn’t give me much room to breathe, but I was starting to feel strong enough to start down my own path. When my brother Frankie came home from Vietnam and began telling me stories, my blood started to boil. I knew I had something – an anger, an energy an artistic point of view. It was time to stop playing games.”[8]

Toen hij zich bewust werd van een hoger pad – een pad van meerlagige desintegratie – oversteeg Marvin zijn persoonlijke problemen en richtte hij zich op het universele. Zoals hij later aan het tijdschrift Rolling Stone zou vertellen:

“In 1969 or 1970, I began to re‑evaluate my whole concept of what I wanted my music to say. […] I was very much affected by letters my brother was sending me from Vietnam, as well as the social situation here at home. I realized that I had to put my own fantasies behind me if I wanted to write songs that would reach the souls of people. I wanted them to take a look at what was happening in the world.”[9]

Deze nieuwe artistieke weg ging gepaard met veranderingen in persoonlijke stijl. Hij deed afstand van de pakken en stropdassen die Motownartiesten toen moesten dragen en verving ze door baggy broeken, sneakers en mutsjes. Hij liet ook een baard groeien.

Marvin Gaye door Roel Iken
Illustratie: Roel Iken

Meerlagige groei en breken met tradities

What’s Going On is ook in muzikaal opzicht positief onaangepast en zijn vernieuwende, creatieve keuzes geven blijk van Marvins verbeeldende overprikkelbaarheid. De meeste van de nummers gaan geleidelijk over in de volgende, waardoor het een conceptuele liedcyclus wordt – iets wat bijzonder ongebruikelijk was in de popmuziek van die tijd. De liedjes hebben daarnaast niet de gebruikelijke structuur van pophits: een paar coupletten, afgewisseld met pakkende refreinen. Het is ook het eerste album waarvoor Marvin multi-track opnames maakte van zijn stem, en zo duetten en trio’s met zichzelf zong. Het gebruik van multi-track vocalen was nog niet eerder toegepast in soulmuziek en zou een karakteristiek kenmerk blijven van zijn latere werk. Voor het eerst in zijn leven zei Marvin dat hij zijn stem had gevonden. Hij had het gevoel dat hij eindelijk had leren zingen.

De teksten zijn ook een breuk met de traditie, het gaat niet meer over de romantische liefde. Ritz beschrijft de teksten op What’s Going On als ‘provocerende innerlijke dialogen’. Geïnspireerd door de ervaringen van zijn broer Frankie, een Vietnamveteraan, creëerde Marvin het verhaal van een soldaat die terugkeert naar zijn vaderland en daar geconfronteerd wordt met onrecht, haat en lijden. Andere teksten behandelen onderwerpen als armoede, ecologische problemen en zijn groeiende zorg voor de toestand van de wereld en de toekomst van de mensheid. De meer persoonlijke teksten op dit album gaan over het innerlijk conflict dat hij ervaart met zijn welvarende, bevoorrechte leven, zijn verslaving aan cocaïne en zijn neiging tot zelfvernietiging. In de meer spirituele liedjes richt hij zich tot God en Jezus, biedt hij hoop en verkondigt hij dat alleen de liefde ons kan redden.

Aanvankelijk weigerde Motown om What’s Going On uit te brengen. Maar Marvin was nu klaar om in opstand te komen:

“They didn’t like it, didn’t understand it, and didn’t trust it. Management said the songs were too long, too formless, and would get lost on a public looking for easy three-minute stories. My attitude had to be firm. Basically I said, ‘Put it out or I’ll never record for you again.’ That was my ace in the whole, and I had to play it.”[10]

Motown gaf uiteindelijk toe en bracht de plaat uit. En al snel bleek het zowel een commercieel succes te zijn als lovende kritieken op te leveren. Het wordt nog steeds beschouwd als een van de belangrijkste albums van de jaren zeventig. Dit gaf Marvin niet alleen meer artistieke vrijheid, het heeft ook de bedrijfsvoering van Motown veranderd. Het feit dat hij de tradities achter zich liet, maakte de weg vrij voor andere talenten zoals Stevie Wonder en Michael Jackson om meer controle over hun carrière te krijgen en de richting van hun eigen creatieve ontwikkeling te bepalen.

Met het succes van What’s Going On stond Marvin aan de top. Hij had een soort van evenwicht gevonden tussen zijn kunstenaarschap en wie hij was als persoon. Maar ondanks zijn prestaties voelde hij nog steeds onrust. Hoewel hij erin was geslaagd om een authentieke waardenhiërarchie te creëren en deze uit te dragen als artiest, lukte het hem niet om deze waarden daadwerkelijk te realiseren in zijn persoonlijke leven. In de jaren na What’s Going On werden Marvins ambivalenties en ambitendenties weer sterker, terwijl hij van het ene uiterste in het andere verviel: smachten naar liefde en die vervolgens verwerpen, succes behalen en dat vervolgens vernietigen, zich laten verleiden door rijkdom en hedonisme terwijl hij een dergelijke levensstijl minachtte.

Terug naar eenlagige desintegratie

De volgende albums van Marvin weerspiegelen zijn voortdurende innerlijke conflicten. Muzikaal gezien ontwikkelde hij steeds meer complexiteit, diepgang en originaliteit. Zijn teksten werden echter donkerder. Ze waren extreem intiem en op zichzelf gericht. Zijn liefde voor Anna was allang voorbij en hij uitte in het openbaar zijn woede en frustratie over hun scheiding op het album Here, My Dear. Ondertussen had hij een nieuwe muze gevonden in de zeventien jaar jongere Janis Hunter, die zijn tweede vrouw werd. Hij aanbad haar en ging volledig op in zijn obsessie – iets dat kenmerkend is voor eenlagige desintegratie. Albums als Let’s Get it On en I Want You zijn kwetsbare uitingen van het rauwe, intense verlangen dat hij voor haar voelde. Janis had natuurlijk geen kan om de geïdealiseerde versie die hij van haar had waar te maken, wat leidde tot een stormachtige en soms gewelddadige relatie, die zes jaar nadat ze elkaar ontmoetten eindigde in een scheiding. Marvin is echter nooit helemaal over haar heen gekomen. Zelfs nadat ze uit elkaar gingen, zong hij exclusief voor haar.

Marvins leven werd met de dag donkerder en gecompliceerder. Hij was teleurgesteld in Amerika. Maar bovenal was hij teleurgesteld in zichzelf, en noemde zichzelf egoïstisch en verwend. Hij had zichzelf te diep ingegraven in zijn conflicten om ze op te lossen. Hij voelde dat hij in tweeën was gespleten – dat er een engel en een duivel in hem huisden. Maar in plaats van zijn duistere kant op een gezonde manier in zijn persoonlijkheid te integreren, bleef hij hiertegen vechten, wat het alleen maar erger maakte. Dit resulteerde in obsessies voor prostituees, sadomasochisme, pornografie en cocaïne, belastingproblemen, paranoia, aanhoudende rebellie tegen Motown, Anna en Janis, en verschillende zelfmoordpogingen.

Toen zijn relatie met Motown op een dieptepunt was, verbleef Marvin voor langere tijd in België. Hij was uitgeput door de drugs en de druk om te presteren en kon geen concerten meer zingen. Een man genaamd Freddy Cousaert bood aan om te helpen, en nodigde hem uit om bij zijn gezin in Oostende te komen wonen. Dit was het beste wat Marvin in jaren was overkomen. Bij de Cousaerts kon hij bijkomen van de stress, kreeg hij goed te eten en begon hij weer met sporten. Hij stopte met cocaïne. Hij en Janis spraken er zelfs over om het weer goed te maken. Hij beëindigde ook zijn twintigjarige relatie met Motown.

Het is duidelijk dat de tweede factor, zijn omgeving, een enorme invloed had op het verloop van Marvins leven. Dat is ook de reden dat in Europa wonen hem zo goed deed. Hij was van plan om daar permanent te blijven, ver weg van alles in de Verenigde Staten dat zijn duistere kant aanwakkerde. Maar alles werd anders toen Marvins moeder ziek werd. Toen hij hoorde dat ze geopereerd moest worden, besloot hij terug te keren naar de VS. Weer thuis desintegreerde hij verder, maar nu echt negatief. Hij begon opnieuw cocaïne te gebruiken en zijn psychologische en emotionele toestand verslechterde. Zijn paranoia nam toe; hij werd steeds onvoorspelbaarder, gebruikte drugs en trok zich volledig terug uit de samenleving. Ook verloor hij zijn grip op de realiteit. Hij was weer terug af bij eenlagige desintegratie. Het leek alsof hij het had opgegeven en naar zijn eigen vernietiging aan het toewerken was. Hij sprak over niets anders meer dan de dood en zelfmoord, verbleef de hele dag in zijn slaapkamer.

Op de dag voor zijn vijfenveertigste verjaardag kreeg Marvin een verhitte discussie met zijn vader – de man voor wie hij zijn hele leven bang is geweest – en zijn vader schoot hem dood. Misschien was hij in staat geweest tot een nieuwe episode van meerlagige ontwikkeling, zoals na de dood van Tammi. Maar helaas zullen we nooit weten of Marvin had kunnen opklimmen uit dit dieptepunt.

Dit artikel is een bewerking van een fragment uit mijn boek over positieve desintegratie en de stem, dat naar verwachting in 2022 zal verschijnen.

 

[1] D. Ritz Divided Soul: The Life of Marvin Gaye Omnibus Press, Londen p. 28

[2] D. Ritz Divided Soul: The Life of Marvin Gaye Omnibus Press, Londen p. 45

[3] D. Ritz Divided Soul: The Life of Marvin Gaye Omnibus Press, Londen p. 148

[4] D. Ritz Divided Soul: The Life of Marvin Gaye Omnibus Press, Londen p. 65

[5] D. Ritz Divided Soul: The Life of Marvin Gaye Omnibus Press, London p. 121

[6] D. Ritz Divided Soul: The Life of Marvin Gaye Omnibus Press, Londen p. 119

[7] D. Ritz Divided Soul: The Life of Marvin Gaye Omnibus Press, Londen p. 154

[8] D. Ritz Divided Soul: The Life of Marvin Gaye Omnibus Press, London p. 157

[9] Deze quote is afkomstig van een secundaire bron, niet het artikel uit Rolling Stone: https://www.soundonsound.com/techniques/marvin-gaye-whats-going

[10] D. Ritz Divided Soul: The Life of Marvin Gaye Omnibus Press, London p. 160